Obowiązek zaliczania darowizn i zapisów windykacyjnych istnieje wyłącznie przy dziedziczeniu ustawowym i może być zrealizowany tylko w toku działu spadku, zarówno umownego, jak i sądowego. W żadnym przypadku obowiązek ten nie istnieje przy dziedziczeniu testamentowym, nie może też być nałożony przez testatora na spadkobierców testamentowych.
Instytucja ta uregulowana jest w art. 1039 kodeku cywilnego. Zgodnie z brzmieniem § 1 wyżej wymienionego przepisu, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Ponadto, spadkodawca może włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego niewymienionego w paragrafie poprzedzającym.
Należy mieć na uwadze, że nie podlegają zaliczeniu na schedę spadkową drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte.
Obowiązkiem zaliczania są objęci spadkobiercy ustawowi pierwszej grupy, tj. zstępni i małżonek spadkodawcy. Obowiązek ten będzie spoczywał także na przysposobionych oraz ich zstępnych, którzy dziedziczą spadek po danym spadkodawcy. Spadkodawca może też włożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na innego spadkobiercę ustawowego (art. 1039 § 2 k.c.), na przykład rodzeństwo i ich zstępnych dziedziczących z małżonkiem spadkodawcy. A. Kidyba w swoim komentarzu do art. 1039 k.c. podkreśla, że tak jak w pierwszej grupie spadkobierców obowiązek ten opiera się na dorozumianej woli zmarłego, tak w odniesieniu do innych spadkobierców jego źródłem może być jedynie wyraźna wola spadkodawcy wyrażona w testamencie.
W piśmiennictwie słusznie zauważa się, że spadkobierca może być zwolniony przez spadkodawcę z obowiązku zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową, przepis art. 1039 § 1 k.c. ma bowiem charakter dyspozytywny. Po pierwsze, zwolnienie takie może wynikać z wyraźnego oświadczenia spadkodawcy zawartego w umowie darowizny albo w testamencie lub odrębnym oświadczeniu woli. Po drugie, zwolnienie to będzie miało miejsce, jeżeli z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Ustawa w identyczny sposób traktuje zwolnienie zapisu windykacyjnego z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową.
